Đối với chuyện ái dục thời Đức Phật đưa ra hình ảnh “Ngày nào còn một bụi cây nhỏ dục vọng giữa nam và nữ mà chưa bị chặt ngã, thời ngày ấy tâm hãy còn bị trói buộc, giống như con bê đeo dính bò mẹ”:

(Pháp Cú 284) 
Dây tình nam nữ, gái trai 
Nếu mà chưa dứt, còn hoài vương mang 
Thì tâm, ý vẫn buộc ràng 
Như bê bú mẹ luôn ham, chẳng rời. 

Để thuyết pháp Đức Phật đưa ra nhiều hình ảnh của các sinh vật để người nghe dễ cảm nhận. “Ái dục của người sống dễ duôi tăng trưởng như dây leo. Nó nhảy từ kiếp sống này chuyển sang kiếp khác như loài khỉ, vượn thích trái cây trong rừng”. Hoặc “Kẻ bị bao trùm trong ái dục kinh hoàng như thỏ nằm trong bẫy”. Hoặc “Những ai đắm say trong tham ái sẽ rơi trở vào dòng, như nhện sa vào lưới của chính nó”.

 Đức Phật cũng dạy “Những người trí tuệ thô thiển, khi hôn mê, tham ăn, thích ngủ, ngã lăn, nằm dài như con heo to mà người ta nuôi bằng thức ăn thừa.” Trong một dịp khác, vì ăn uống quá độ mà vua Ba Tư Nặc thường thấy mệt mỏi và khó chịu, nhờ Đức Phật khuyên dạy, vua ăn uống có độ lượng và do đó cải tiến tình trạng sức khỏe. Nhân dịp này để diễn tả kẻ ưa ngủ, ăn uống không chừng mực, nằm lăn lóc qua lại, Ngài dùng hình ảnh con heo ham ăn cho no bụng:

(Pháp Cú 325) 
Người phàm, ngu muội, tham ăn 
Lại thêm ưa ngủ, nằm lăn lóc hoài 
Như heo ăn bụng no rồi 
Tái sinh chịu mãi, luân hồi tránh đâu. 

Có một Tỳ kheo ít thông minh lại hay lơ đãng, vụng về. Ít khi biết nói những lời cho hợp thời, hợp cảnh. Trí tuệ không được mở mang. Ngài đưa ra hình ảnh bò với trâu để so sánh: 

 (Pháp Cú 152) 
Người không chịu học, chịu nghe 
Giống như bò với trâu kia vô ngần, 
Trâu bò lớn mạnh thịt gân 
Nhưng mà trí tuệ trăm phần y nguyên 
Nào đâu phát triển được thêm.

 Kế đến Đức Phật đưa ra hàng loạt hình ảnh súc vật khác. Ngài dạy: Người trí như tuấn mã chạy nhanh bỏ lại phía sau những con ngựa gầy, lười biếng và hèn kém; Hãy nhiệt tâm chuyên cần như ngựa giỏi chạy hăng lại thêm roi thúc giục; Luyện được lòng ẩn nhẫn mới là khó, khó hơn luyện được voi; Kẻ có tài tự chế ngự được mình là điều rất quý, quý hơn cả tài huấn luyện la, lừa, ngựa và voi; Người phóng túng, không biết tự kiềm chế giống như con voi hung hăng khó trị.

 Nhân có một thầy Sa di trẻ tuổi có giới hạnh rất trang nghiêm nhưng về sau muốnhoàn tục. Bà mẹ thầy thuyết phục thầy không nên làm vậy. Cuối cùng thầy nhận địnhđược sự ích lợi dồi dào phong phú của đời sống thiêng liêng đạo hạnh. Đức Phậtkhuyên thầy “Hãy khéo điều khiển tâm mình như tay quản tượng giỏi điều phục voi”:

(Pháp Cú 326) 
Như Lai thuở trước buông lung 
Bao nhiêu tham dục cứ thường chạy theo, 
Tâm ta nay đã xoay chiều 
Nhờ vào chánh niệm ta điều phục tâm 
Như voi hung dữ vô ngần 
Nhờ tay quản tượng sẽ thuần tính ngay

 Đức Phật dạy “Người không tiến bộ về vật chất và tinh thần sẽ ăn năn hối hận như con cò già bên cái ao không cá”. Trong một dịp khác tâm của một Tỳ kheo bị những tư tưởng xấu chế ngự, Ngài khuyên thầy nên giữ vững tâm, khắc phục tư tưởng xấu vì “Cá mắc câu và bị kéo lên khỏi nước, vứt trên đất khô, vùng vẫy như thế nào thì tâm của người trí cũng vùng vẫy và phấn đấu để tránh xa dục vọng như thế ấy”:

(Pháp Cú 34) 
Tựa như cá ở hồ ao 
Bị đưa khỏi nước quăng vào bờ kia 
Vẫy vùng, sợ sệt kể chi, 
Tâm người nên vậy khác gì cá đâu 
Phải vùng vẫy, phải lo âu 
Cố mà phấn đấu thoát mau tâm mình 
Khỏi tay Ma giới dục tình.

 Hình ảnh loài quạ, diều hâu cũng được nhắc tới “Sống không hổ thẹn, lại lỗ mãng trơ trẽn như loài này thời dễ”:

(Pháp Cú 244) 
Sống không xấu hổ bao giờ 
Lại thêm lỗ mãng giống như quạ diều 
Chê bai, khoác lác đủ điều 
Khoa trương, ngạo mạn, tự kiêu tháng ngày 
Sống như vậy thật dễ thay!

 Hình ảnh những cánh thiên nga, những cánh chim tung bay tự do trên bầu trời cũng được mang ra để làm ví dụ thuyết pháp. Đức Phật dạy “Chư vị A La Hán không còn luyến ái tựa như những con thiên nga rời bỏ ao hồ”. Và “Không nên luyến ái vật thực, không màng đến vật chất thời sẽ thảnh thơi trong cảnh Niết Bàn giống như chim bay giữa chốn không trung. Tìm chim dấu vết vô vàn khó thay.” Rồi hình ảnh ong trong vườn “Đi trì bình khất thực mà không gây phiền phức cho ai như loài ong chỉ hút mật của hoa rồi bay đi mà không gây tổn hại đến hương hay sắc của hoa”.

 Đức Phật dạy “Thấy lỗi người thì dễ, nhưng lỗi mình thời quả là khó thấy”. Một ông trưởng giả nọ muốn đến yết kiến Đức Phật nhưng có mấy vị đạo sĩ nói xấu Ngài để thuyết phục ông ấy đừng đi. Nghe câu chuyện, Đức Phật lưu ý các đệ tử rằng có người chỉ thấy lỗi kẻ khác, lắm khi là những lỗi không bao giờ có, nhưng lại không thấy lỗi của chính mình:

(Pháp Cú 252) 
Lỗi người dễ thấy biết bao 
Lỗi ta khó thấy ai nào muốn khui, 
Lỗi người cứ cố phanh phui 
Như tìm trấu lẫn trong nồi gạo kia 
Lỗi ta lại giấu giếm đi 
Tựa người săn bắn muốn che dấu mình 
Hay như con bạc cố tình 
Cờ gian bạc lận lưu manh dấu bài.

 Hình ảnh thợ săn ẩn núp giấu mình và kẻ cờ gian bạc lận trong đời sống hàng ngày được đưa ra thật sinh động.

 Hình ảnh hoa sen cũng được nhắc tới nhiều lần. Một Tỳ kheo đang hành thiền về tính cách ô trược của thể xác nhưng không hiệu quả. Đức Phật thấy vậy trao cho thầy một cành sen và dạy thầy an trụ tâm vào đây. Vị Tỳ kheo thành công, đắc những từng Thiền và phát triển tâm lực. Theo lời khuyên của Đức Phật về sau thầy đắc quả A La Hán. Đức Phật dạy “Hãy cắt đứt dây tình cảm như ngắt cành sen mùa thu”:

(Pháp Cú 285) 
Dây tình ái hãy dứt liền 
Như tay ngắt bỏ cành sen thu tàn 
Siêng tu an tịnh đạo vàng 
Là đường Phật dạy tìm sang Niết Bàn.

 Trong đám người mê muội vẫn có những người giữ mình cao thượng như “hoa senthanh khiết mọc lên giữa đám bùn nhơ, rác rưởi”. Người đã dập tắt ái dục không còn sầu muộn như “giọt nước rời lá sen”, như “mưa trơn tuột khỏi hàng lá sen”. Bà La Mônkhông luyến ái dục lạc như “giọt nước trôi mau trên lá sen”, như “hột cải trên đầu mũi kim” không thể dính lại được.

 Kế đến là mặt trăng với mặt trời. Người trong sạch, không bợn nhơ như “mặt trăng sáng ngời giữa bầu trời không mây”:

(Pháp Cú 413) 
Người nhơ bẩn phủi sạch rồi 
Như trăng vằng vặc sáng ngời trong đêm 
Rất thanh tịnh, rất lặng yên 
Diệt trừ ái dục quẩn bên hại mình 
Bà Là Môn thật xứng danh.

 Dầu trẻ tuổi nếu nhiệt thành với giáo pháp, thầy Tỳ kheo có thể rọi sáng toàn thể thế gian này như “mặt trăng ra khỏi vừng mây”. Hào quang Đức Phật rạng tỏ ngày như đêm;

(Pháp Cú 387) 
Mặt trời chiếu sáng ban ngày 
Mặt trăng đêm xuống tỏa đầy ánh quang 
Gươm đao, nhung giáp huy hoàng 
Trận tiền chiếu sáng rỡ ràng cho Vua 
Bà La Môn vốn từ xưa 
Hào quang chiếu sáng khi tu hành thiền, 
Nhưng hào quang Phật vô biên 
Ngày đêm chiếu sáng khắp miền nhân gian.

 Trong Kinh Pháp Cú có nhiều ví dụ cho thấy rằng không phải Đức Phật chỉ thuyết phápcho hàng trí thức mà Ngài cũng giảng dạy giáo lý cho cả các trẻ em nữa. Ngài dùng những chuyện ngụ ngôn rất giản dị để cho mọi người đều hiểu được lời Ngài muốn giảng dạy. Như thí dụ cái bánh xe lăn theo chân con vật kéo xe, bóng theo người, mái nhà khéo lợp, một làng đang say ngủ, ao hồ sâu thẳm và trong veo, hoa có hương thơm, ong hút mật v.v… Trí tuệ của Đức Phật đã tỏ rạng trong cách trình bày chân lýcao thâm với những danh từ thông thường, dễ hiểu, không rườm rà phiền phức.

 Trong nhiều ví dụ, chúng ta nhận thấy Đức Phật cũng có cái nhìn của một nhà nghệ sĩ tài ba. Hình ảnh vị Tỳ kheo chèo thuyền lướt tới, thuyền được tát cho nhẹ nước, và nhờ vậy thuyền lướt tới mau chóng và nhẹ nhàng. Hình ảnh này nói lên đặc tính vừa hướng thượng vừa siêu thoát, diễn tả vị Tỳ kheo đoạn trừ được lòng tham và sân hậnvà đang mau chóng tiến dần đến mục đích Niết Bàn an lạc. Chiếc thuyền trống rỗng. Chiếc thuyền ví như thể xác này và nước trong thuyền là những tư tưởng xấu. 

 Truyện tích kể rằng vài vị tu sĩ hiểu lầm phẩm hạnh của Đại đức Ca Diếp và bàn tánvới nhau rằng ngài còn luyến ái những thí chủ và họ hàng thân thuộc. Nghe vậy, Đức Phật giải thích rằng Đại đức Ca Diếp đã cắt dứt mọi luyến ái. Ngài đưa ra hình ảnh một vị tu sĩ không có nhà cửa chùa chiền, cư xá riêng tư, như con ngỗng trời, rời bỏ hồ ao, bay liệng giữa hư không. Thầy tu đi lang thang rày đây mai đó không luyến ái một nơi ở nhất định nào, bởi vì thầy đã hoàn toàn tự do, đã thoát ra khỏi mọi quan niệm về “ta” và “của ta”: 

(Pháp Cú 91) 
Những người cố gắng tu thân 
Luôn luôn hăng hái, tinh thần thật cao 
Đâu còn lưu luyến là bao 
Nơi ăn chốn ở thuở nào tại gia 
Ví như những cánh thiên nga 
Rời ao hồ cũ bay xa tít mù 
Đâu còn nhớ tiếc nơi xưa.

 Khi Đạo Phật ra đời và khi đức Phật bắt đầu thuyết pháp hành đạo, Ngài đã gặp phải một số rất đông các bậc Đạo sư của nhiều giáo phái khác. Họ có giáo lý và phương pháp tu hành riêng biệt, nên một mặt Đức Phật dùng những định nghĩa thật chính xácvà rõ rệt để nói lên phần giáo lý pháp môn của mình, sai khác với họ như thế nào; mặt khác Ngài phải tìm hiểu thật chính xác giáo lý và phương pháp tu hành của các giáo phái đó. Với những danh từ họ thường dùng, Ngài đưa ra những định nghĩa thật mới mẻ, thật chính xác, phù hợp với lập trường giáo lý và pháp môn của Ngài. Thí dụ như đối với danh từ “Muni”, ẩn sĩ, mà chúng ta thường dùng để gọi Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, Ngài định nghĩa rằng “Muni” hay Mâu Ni có nghĩa là im lặng, nhưng im lặng như ngusi đâu được gọi là ẩn sĩ. Mâu Ni phải là người có trí, biết đo lường cân nhắc phải trái:

(Pháp Cú 268) 
Kẻ ngu đần dù lặng yên 
Đâu thành một vị thánh hiền ẩn danh, 
Nhưng người trí tuệ tinh anh 
Cầm cân nảy mực phân ranh tỏ tường 
Chọn lành, bỏ dữ chẳng màng 
Mới là ẩn sĩ thuộc hàng xứng danh.

 Có một vị Bà La Môn sống cuộc đời ẩn dật, tu theo lối khổ hạnh. Một hôm ông ta nghĩ Đức Phật gọi các đệ tử của Ngài là bậc xuất gia, ông sống ẩn cư, tu khổ hạnh thời cũng đáng được gọi là người xuất gia. Ông ta đến gặp Đức Phật và nói lên ý nghĩ ấy. Đức Phật đọc lên bài kệ sau đây để cùng một lúc định nghĩa Bà La Môn, Sa Môn và người xuất gia:

(Pháp Cú 388) 
Người mà nghiệp ác dứt xa 
Xứng danh tên gọi là Bà La Môn 
Người mà an tịnh luôn luôn 
Xứng danh tên gọi Sa Môn tu hành, 
Người mà ô nhiễm diệt nhanh 
Mới là một bậc thuần thành xuất gia.

 Một nhóm sáu vị Tỳ kheo đi đó đi đây rêu rao rằng mình là người học rộng. Đức Phậtdạy “Không phải vì nói nhiều mà người ta cho rằng là bậc học rộng. Bậc có trí tuệ phải là người an tịnh, không sân hận oán thù và không sợ sệt”:

(Pháp Cú 258) 
Nào đâu cứ phải nhiều lời 
Mới là kẻ trí, chuyện đời tinh thông 
Ai mà an tịnh thân tâm 
Oán thù, hãi sợ trăm phần dẹp nhanh 
Mới là người trí xứng danh.

 Trong một số trường hợp, Đức Phật cũng dùng những “ẩn dụ” để thuyết pháp. Một ngày nọ có một nhóm các thầy Tỳ kheo từ phương xa đến đảnh lễ Phật. Lúc bấy giờ có một trưởng lão dáng người thấp lùn đang đứng ở cuối phòng. Đức Phật hướng về phía trưởng lão và nói với các vị Tỳ kheo rằng: “Này chư Tỳ kheo, các ông có trông thấy vị Tăng đứng ở phía kia không?”. 

 Đức Phật nói: “Đó là người đã giết mẹ, cha và hai nhà vua hiếu chiến, và đã tiêu diệtmột quốc gia cùng với vị đại thần phụ trách quốc khố, vị A La Hán ra đi, không sầu muộn” (câu 294).

 Rồi Ngài nói tiếp: “Đó là người đã giết mẹ, cha và hai ông vua của giai cấp Bà la mônvà tiêu diệt con đường nguy hiểm, vị A La Hán ra đi, không sầu muộn” (câu 295).

 Các vị Tỳ kheo nghe xong đều rất ngạc nhiên, chẳng hiểu được thâm ý của Đức Phật, mới xin Đức Phật giải thích thêm. Sau khi lãnh hội và quán triệt được ý nghĩa thâm sâucủa hai câu kệ trên, các vị Tỳ kheo đó đắc quả A La Hán.

 Hai câu Pháp Cú 294 và 295 này thật khó mà hiểu rõ được ý nghĩa nếu ta không xem các bản “chú giải” ghi chép lại trong kinh tạng. Các câu kệ đó mang ý nghĩa của lời ẩn dụ như sau: “Giết mẹ, giết cha, không phải là trừ diệt Cha Mẹ thật của mình. Ý nói đã diệt trừ xong các nguyên nhân khiến con người phải tái sinh trong cõi đời này. Diệt trừxong ái dục và ngã mạn để thoát khỏi vòng luân hồi. Mẹ là ẩn dụ cho lòng tham ái, và cha là ẩn dụ của ngã mạn. Chính vì tham ái và ngã mạn mà ta phải tái sinh nhiều đời, nhiều kiếp trong cõi ta bà luân hồi này. Hai vị vua chính là hai biên kiến của vô minh: thường kiến và đoạn kiến, thường tạo ra nhiều tranh cãi vô ích, cần phải được phá bỏ. Vương quốc lãnh thổ kia chính là 6 căn và 6 trần: mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý, và sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp. Vị Quốc khố đại thần là để chỉ lòng tham đắm dục lạc phát sinh và chất chứa từ 6 căn đó. Sau cùng, hổ tướng thứ năm chính là con quỷ thứ năm làm cản trở sự định tâm, phát tuệ. Đó là ‘nghi’ của 5 triền cái: tham dục, sân hận, hôn trầm, trạo cử, và hoài nghi. Sau khi đã đoạn diệt tất cả các chướng ngại này thì hành giả mới thong dong, tự tại, đi đến giải thoát ...”. Hai câu Pháp Cú trên có thể được kèm luôn với lời chú thích và diễn tả lại như sau để cho dễ hiểu hơn :

(Pháp Cú 294) 
Trừ mẹ ái dục cho mau, 
Trừ cha kiêu ngạo, tự hào, khoe khoang, 
Trừ hai Vua nọ kiêu căng 
Tham vọng, hiếu chiến, ý càng lầm sai 
Chẳng tin nhân quả, luân hồi 
Khó mà giải thoát, muôn đời hại dân, 
Trừ thêm vương quốc kia luôn 
Hạ mười hai xứ: sáu trần, sáu căn 
Tự mình làm chủ giác quan 
Tạo ra an lạc thân tâm bội phần, 
Trừ luôn cả vị đại thần 
Bo bo gìn giữ kho tàng quốc vương 
Khác gì một kẻ lầm đường 
Ham mùi luyến ái, vấn vương cuộc đời 
Trừ xong mọi việc trên rồi 
Vị A La Hán thảnh thơi cõi lòng 
Ra đi, sầu muộn chẳng còn. 

(Pháp Cú 295) 
Trừ mẹ ái dục cho mau, 
Trừ cha kiêu ngạo, tự hào luôn luôn, 
Trừ hai Vua Bà La Môn 
Luôn mang tư tưởng sai lầm mãi thôi 
Chẳng tin nhân quả luân hồi 
Khó mà giải thoát, muôn đời ngu si 
Trừ con đường nọ hiểm nguy 
Giăng năm chướng ngại ngăn che mắt trần 
Giống năm vị tướng dữ dằn 
Hoài nghi là tướng đứng hàng thứ năm, 
Trừ xong mọi việc khó khăn 
Vị A La Hán thênh thang cõi lòng 
Ra đi, sầu muộn chẳng còn.